یاداوری
از بررسی سازندگی های تربیتی و اخلاقی زیارت که بگذریم، مناسب است سری هم به درونمایه ی زیارت ها بزنیم. یعنی آنجا که دیگر بحث از اصل عمل نیست بلکه سخن از محتوای کلامی است که در زیارت بر زبان زائر جاری می شود.
... و بی شک، برزبان هم، آن می گذرد که براندیشه ها و دل ها گذشته است.
هم بحث از زبان «حال» ضروری بود، - که گذشت – هم سخن از زبان «قال»، که از این پس به آن می پردازیم.
امید است در این بخش هم، پابه پای ما در این مباحث، پیش آئید:
روزی که بحث «زیارت» آغاز شد، آنچه در اول، مورد نظر بود، بررسی مضامین و محتوای «زیارتنامه»ها بود. از آنجا که سخنان ناب ائمه علیهم السلام همیشه سرچشمه ی زاینده ی معارف دین محسوب می گردد از این رو، شناخت مضمون زیارتنامه هایی که از سوی آنان تعلیم شده است، ضروری بود. این هدف نخستین در ورود به این بحث بود.
اما... تصور نمی شد که مبحث زیارت، تا این حد گسترده و عمیق و دارای جنبه های گوناگون اجتماعی و تاریخی و سیاسی باشد.
ولی، پس از ورود به بحث، دریچه هائی و عنوان هائی به روی «موضوع اصلی» گشوده گردید که طی 39 قسمت، تا حدی بررسی شد.
زیارت، پای ما را به مکه و مدینه کشاند و قلم، در عطر ملکوتی فضای خانه ی خدا و حرم رسول صل الله علیه و اله و سلم چندی به پرواز آمد.
نمی شد که از حج و زیارت پیامبر صحبت کرد و به نجف نرفت.
این بود که در فصولی چند، به «کوی ولایت» سفر کردیم و زیارت را از زاویه ی مرقد بلند علوی نگریستیم.
مسئله، ریشه دار تر شد. زیارت، بعنوان یکی از شیوه های «یاد» در امر «احیاء خط ائمه» در کنار ذکر، مدح، مرثیه، شعر، عزاداری، اشک و گریه مطرح شد و از احیاگران گریه مطرح شد و از احیاگران امر امامان و پاسداران مکتب اهلبیت، در شکلهای گوناگون یادی به عمل آمد.
زیارت سید الشهداء و حضور بر تربت خونین و عطرآگین حسین علیه السلام که مطلع سرخ سرود معنوی زیارت بود، بیش از همه ما را به خود جذب کرد. به کربلا رفتیم.
کربلای عصر امویان، کربلای دوره ی بنی عباس، کربلا در طول تاریخ و در زمان معاصر و حکومت بعثیان و کربلا را سنگر مقاومت و پایگاه انقلاب و سرچشمه ی الهام بخش نهضت های ضد ستم دیدیم.
سرانجام... حرکت راهیان کربلا را در ایام اربعین حسینی، در سرزمین عراق مطالعه کردیم و یادتان است که چگونه نیروهای اطلاعاتی و نظامی رژیم بعث، با زائران حسین بن علی علیه السلام برخورد کردند و راهپیمائی آنان را درهم کوبیدند.
بعد تربیتی زیارت، بخش دیگری از مباحث بود که تاثیرات سازنده ی این حرکت دینی را نشان می داد. در همین راستا بود که با شیوه و سیره ی عملی بزرگان دین، در امر زیارت تربت پیشوایان اسلام آشنا شدیم.
این چیکده ای بود از آنچه از آغاز تاکنون، براین صفحات نگاشتیم.
اما... اینک در پی چیستیم؟ و بحث، به کجا می رسد؟ بازهم ما را همراهی کنید.
ادب کلام
سخن گفتن «زائر» در حضور معصوم علیهم السلام، ویژگی ممتازی را می طلبد.
زیرا، نه زائر به دیدار یک انسان عادی رفته است و نه زیارت یک کار ساده و کم ارج و بی بهاست.
دیدار یک زائر از مزار حجت خدا و زبان گشودن به تمجید و ستایش و عرض حال و طرح سئوال، ادبی را می طلبد که این ادب هم در رفتار و سلوک زائر هم در کلام و متن گفتارش بروز و جلوه می یابد.
در مواجهه با امام معصوم و هنگام تشرف به زیارت مرقد پاک و نورانی ائمه اطهار و اولیاء دین، چه باید گفت؟ چه باید خواست؟ چگونه باید شروع کرد؟ با چه تعبیراتی باید ستود؟ چگونه باید آنان را واسطه و شفیع قرار داد؟ با عنوان کردن چه مطلبی باید رابطه ی روحی برقرار کرد؟ با بیان چه فضیلتی باید عشق و ارادت را نشان داد؟ چه کلامی باید گفت که شایسته ی مقام آنان باشد؟
متنی که به عنوان «زیارتنامه» از سوی امامان صادر شده است، راهشگای کیفیت ارتباط و شیوه ی رعایت ادب کلام در برخورد با معصومین است.
زیارت های «ماثوره» که به عنوان یک «اثر» از ائمه نقل شده، راهنمای ماست که امامان را چگونه مورد خطاب قرار دهیم و چه نکاتی را عنوان کنیم و چگونه زیارت کنیم و چه بخواهیم.
گرچه ما می توانیم در زیارت ها به زبان خویش آنچه را می توانیم در ثنا و ستایش حجج الهی بیان کنیم، اما هرگز به پای بیان معصومین نمی رسد.
زیرا آنان، امام شناس تر از مایند، آنان به مقامات خویش، واقف تر از ما می باشند و آنچه را که آنان به پیروان خویش تعلیم دهند که در مزارهای ائمه خوانده شود، عمیق تر، صحیح تر، غنی تر، زیباترو متعالی تر است. همانگونه که در نیایش الهی در «نماز»، متنی که باید خواند، «سوری ی حمد» است که کلام خدا و بخشی از «قرآن» است و خدا را با کلام خودش، بهتر می توان ستود و نیایش کرد در گفتگو با ائمه نیز، کلامی را که خود آنان القاء کرده و تعلیم نموده اند شایسته تر است که در حضورشان گفته و خوانده شود.
از این رو، بجاست که سیری در مضمون زیارتنامه ها داشته باشیم تا بدانیم که در این متون مقدس و شریف چه مطالب و معارفی مطرح است و چه نکاتی مورد توجه و عنایت ائمه بوده که بنا به اهمیتش در زیارتنامه های تعلیمی آنان انعکاس یافته است.
زیارتنامه
آنچه به عنوان متن «زیارت» در دسترس ما و در کتب دعا و زیارت می باشد، برخی کلام و انشاء و آموزش ائمه است که سند آنها در کتب حدیث نقل شده است و بعضی انشای علمای بزرگ است.
در این بحث، عنایت روی زیارت های ماثوره و منقوله از معصومین است. چرا که کلامشان از فصاحت و بلاغت و جنبه ی ادبی بیشتری برخوردار است و مضامینش قابل مقایسه با کلام غیرمعصومین نیست.
راویان و پیروان ائمه، همانگونه که به نقل سخنانشان در زمینه ی فقه و احکام و اخلاقیات و تفسیر و عقائد، اهتمام می ورزیدند، آنچه را هم که به عنوان زیارت از امامان می شنیدند، ثبت نموده، نقل می کردند و به دست دیگران می رساندند و این شیوه ای در حفظ «میراث امامت» بود.
زیارتنامه ها، برخی لحن کلی و عام نسبت به همه ی ائمه علیهم السلام دارد و بعضی مخصوص امام خاص یا مناسبت ویژه یا مکان معینی است.
از جمله زیارتنامه های معتبر و جامع، زیارت «امین الله» و زیارت «جامعه ی کبیر» است.
علامه ی مجلسی (ره) پس از نقل زیارت جامعه ی کبیره و توضیح برخی از فرازها و شرح لغاتش، می نویسد:
«من در شرح اندکی از این زیارت، کلام را گسترده ساختم
- هر چند به خاطر پرهیز از طول دادن، حقش را ادا نکردم، برای آن جهت بود که متن این زیارت از همه ی زیارتنامه های دیگر از نظر سند صحیحتر، و از نظر مورد و کاربرد، عام تر، و از نظر لفظ، فصیح تر، و از نظر معنی بلیغ تر و رساتر و از نظر شان و ارزش، والاتر است و عده ی زیادی از عالمان بزرگ دین به شرح این زیارت پرداخته و کتابها تالیف نموده اند...»1
روشن است که برای درک مفاهیم متعالی و زیبایی که در زیارتنامه ها مطرح شده است، نیاز به کلید خاص آن یعنی «آشنایی به زبان عربی» لازم است. ترجمه ها هر قدر هم که زیبا باشد، نمی تواند بسیاری از آن معانی بلند را برساند و چه بسا در شرح یک جمله باید صفحاتی نوشت تا مفهوم جمله ای را به صورتی بلیغ، نشان داد و از همین جاست که کتابهایی در شرح بعضی از زیارتنامه ها، بخصوص «جامعه ی کبیره» نگاشته شده است.
محتوا
آنچه در مضمون زیارتنامه ها آمده است، بسیار گسترده است.
اگر بخواهیم مجموعه ی آنها را به صورتی موضوعی و مدون _ و البته جامع _ استخراج کنیم، فهرست عظیمی از عنوان ها و مفاهیم در زمینه های گوناگون خواهد شد.
البته درصدد ارائه این فهرست مفصل نیستیم. لیکن، محورهای کلی این مباحث را می توان در چند عنوان عام، تلخیص کرد. به قرار زیر:
- مسائل اعتقادی، توحید، نبوت، صفات خدا...
- شنخت ائمه، اوصاف و فضائلشان،
- تاریخ زندگی و عملکرد اولیاء دین و مظلومیت های آنان،
- پیوندهای «ولایتی» بین زائر و پیشوا و هم سوئی در فکر و موضع و عمل و اقدام.
- افشاگری بر ضد ستمگران حاکم و جنایت هایشان در حق طرفداران «حق» و طالبان «عدل».
- تولی و تبری، شفاعت، توسل، دعا و... معارفی از این دست.
- طرح آرمان های والا و خواسته های متعالی و نیازهای برتر،
- و... برخی موضوعات دیگر که بهتر است آنها را (در فصول آینده) با ارائه شواهد و نمونه هایی از متن زیارتنامه ها بررسی کنیم.
آنچه هنگام مطالعه ی این متون به وضوح به چشم می خورد و به ذهن می آید، اینست که امامان شیعه با توجه به عنایت کامل از این طریق در صدد بیان «معارف اسلام»، بوده اند و در قالب یک متن زیارتی، بسیاری از آنچه را که جزء عقائد صحیح اسلامی است یا ارزشهای والای مکتبی است یا فضایل برجسته ائمه دین به شمار می رود یا حقایق مسلم تاریخی درباره ی اهلبیت پیامبر و ماجرای زندگیشان در رابطه با حق است و آنچه را که جزء تکالیف شیعه و وظایف قلبی و زبانی و عملی آنان نسبت به اولیاء دین و حجت های خداست، بیان کرده اند.
به اینصورت، «زیارت»، یک مکتب تعلیمی و تربیتی شیعه است که زیارتنامه ها به عنوان متن آموزشی و کتاب درسی در این «مکتب معنوی» می تواند مورد دقت قرار گیرد.
البته ابعاد سیاسی و اجتماعی هم در آنها وجود دارد که در خلال بحث های آنیده به آنها اشاره خواهد شد. که این با شناخت شرائط سیاسی و جو حاکم بر عصر ائمه، آسانتر فهمیده می شود. در فصول پیشین به حد کافی درباره ی آن شرائط و ویژگی های زمانی که ائمه را به اتخاذ شیوه هایی با عنوان ذکر، شعر، مرثیه، مدیحه، روایت، زیارت و... وا می داشت بحث شده است.
به هر حال بررسی محتوائی زیارتنامه ها را (البته در حد مختصر نه تفصیلی) پیش رو داریم. امید است که حوصله ی شما، همپای این سلسله مباحث باشد.
