سرچشمه دانش

عالم آل محمد ص

عالم آل محمد صلي الله عليه و آله
امام کاظم‏عليه السلام همواره با اشاره به امام رضاعليه السلام به فرزندان خويش مي‏فرمود: اين برادر شما علي بن موسي، عالم آل محمد است، پس از وي پرسش‏ها و مجهولات خويش را بپرسيد و آنچه به شما ياد مي‏دهد آن را حفظ کنيد، از پدرم (امام صادق‏عليه السلام) چندين بار شنيدم که فرمود: عالم آل محمدصلي الله عليه وآله در صلب توست و اي کاش او را درک مي‏کردم. (3)

برترين دانشمند

برترين دانشمند
مرحوم شيخ صدوق مي‏گويد: مامون در هر جا که احتمال مي‏داد دانشمندي باشد و توانايي مناظره و مباحثه با امام رضاعليه السلام را داشته باشد به مجلس خويش دعوت کرده و او را با امام هشتم‏عليه السلام وارد بحث مي‏نمود. او در اين زمينه تلاش‏هاي فراواني به عمل آورد که انديشمندان و نظريه‏پردازان فرقه‏ها و گروه‏هاي مختلف اسلامي و غير اسلامي در مباحثه علمي بر حضرت رضاعليه السلام پيروز شوند و اين به جهت‏حسد و کينه باطني وي نسبت‏به آن حضرت بود. اما امام رضاعليه السلام در تمام آن جلسات و مناظره‏هاي سنگين و پيچيده علمي بر تمام دانشمندان عصر غلبه کرد. آن حضرت با کسي به بحث و مناظره نپرداخت مگر اينکه در پايان، طرف مقابل به فضيلت و برتري و دانش سرشار امام هشتم‏عليه السلام اعتراف نمود و در برابر استدلال‏هاي قوي و محکم او سر تعظيم فرود آورد. (4)
شيخ طبرسي از هروي نقل کرده است که هيچ کس را دانشمندتر از علي بن موسي الرضاعليه السلام نديدم و هيچ دانشمندي نيز او را نديد مگر اين که همانند من به فضل و دانش او شهادت داد. (5)
خود امام رضاعليه السلام در مورد دانش بي‏کران حضرتش و برتري بر انديشمندان و متفکرين علوم مختلف مي‏فرمايد: «زماني من در روضه (مسجدالنبي‏صلي الله عليه وآله) مي‏نشستم و در آن دوران دانشمندان زيادي در مدينه بودند، هرگاه يکي از آن‏ها در پاسخ پرسشي عاجز مي‏گشت و ديگران هم نمي‏توانستند از عهده برآيند، همگي به من اشاره مي‏کردند و مسائل مشکل را پيش من مي‏فرستادند و من پاسخ همه آن‏ها را مي‏دادم.» (6)
آن حضرت در گفتار ديگري مي‏فرمايد: «آن گاه که من بر اهل تورات با توراتشان و بر اهل انجيل با انجيلشان و بر اهل زبور با زبورشان و بر صابئين با زبان عبري خودشان و بر هربذان با زبان فارسي‏شان و بر روميان با منطق خودشان و بر اصحاب مقالات و انديشه‏هاي مختلف به طريقه خودشان استدلال کنم و آن گاه که هر دسته‏اي را محکوم نمودم و دليلشان را باطل ساختم و آنان از عقيده و پندارهاي خويش دست کشيده و بر گفتار من گرويدند، مامون در خواهد يافت که مسندي که بر آن تکيه زده حق او نيست و در آن هنگام از کرده خود پشيمان خواهد شد.» سپس فرمود: «و لا حول و لا قوة الا بالله العلي العظيم.» (7)

نمونه‏ هاي دانش و انديشه امام هشتم عليه السلام
سخن گفتن از علوم و انديشه‏هاي بي‏کران امامان معصوم; آن يکه‏تازان ميدان علم و عمل کار آساني نيست. ما در اين نوشتار به مناسبت ولادت هشتمين کوکب فروزان امامت و در حد مجال به نمونه‏هايي از دانش سرشار و انديشه‏هاي تابناک آن گوهر نبوي مي‏پردازيم.

آشنايي با زبان‏هاي مختلف

آشنايي با زبان‏هاي مختلف
شيخ صدوق‏رحمه الله به نقل از ابوالصلت هروي مي‏نويسد: امام رضاعليه السلام با هر گروه و مليتي از مردم با زبان مادري او سخن مي‏گفت. به خدا سوگند او از خود آن‏ها به زبان محلي‏شان داناتر بود و از خودشان فصيح‏تر صحبت مي‏کرد. روزي به او گفتم: «يابن رسول الله اني لاعجب من معرفتک بهذه اللغات علي اختلافها، فقال: يا اباالصلت انا حجة الله علي خلقه; و ما کان الله ليتخذ حجة علي قوم و هو لا يعرف لغاتهم او ما بلغک قول اميرالمؤمنين‏عليه السلام; اوتينا فصل الخطاب فهل فصل الخطاب الا معرفة اللغات; اي پسر رسول خدا، من از آشنايي شما به اين همه زبان‏هاي مختلف در شگفتم! [چطور ممکن است‏يک انسان به اين همه زبان‏هاي رايج و ملت‏هاي مختلف آشنايي کامل داشته باشد؟!] آن حضرت در پاسخ فرمود: اي اباصلت! من حجت‏خداوند بر تمامي مردم روي زمين هستم، و پروردگار متعال حجت و خليفه خويش بر قومي نمي‏گرداند کسي را که زبان و گويش آن‏ها را بلد نباشد، آيا سخن اميرمؤمنان‏عليه السلام را نشنيده‏اي که فرمود: به ما فصل الخطاب عطا شده است و آيا فصل الخطاب غير از آشنايي به لغات و زبان‏هاي گوناگون، چيزي ديگر است؟!» (8)

خبر از آينده

خبر از آينده
کليم بن عمران مي‏گويد: به امام رضاعليه السلام گفتم: از خداوند بخواه برايت فرزندي عطا کند. حضرت فرمود: «من صاحب فرزندي خواهم شد و او وارث و يادگار من خواهد بود.» بعد از مدتي امام جوادعليه السلام به دنيا آمد، حضرت رضاعليه السلام به اصحابش فرمود: «فرزندي به دنيا آمد که شبيه موسي بن عمران شکافنده درياست و مانند عيسي بن مريم مادرش پاک و مطهر است.» (9)
همچنين صفوان بن يحيي نقل مي‏کند: روزي نزد امام هشتم‏عليه السلام نشسته بودم که حسين بن خالد صيرفي وارد شد. وي به قصد مشورت و نظرخواهي به امام رضاعليه السلام گفت: مي‏خواهم سفري به منطقه عريض داشته باشم. حضرت فرمود: «آن جايي را که به عافيت و امنيت و سلامتي دسترسي داري ترک نکن.» (يعني به سفر نرو که احتمال خطر هست.) او از گفتار امام‏عليه السلام قانع نشد و به قصد سفر به عريض به راه افتاد، اتفاقا در راه با دزدان و راهزنان مواجه شده و تمام اموال و دارايي‏هايش به سرقت رفت و راستي گفتار حضرت بر او روشن گرديد. (10)

استدلال قرآني

استدلال قرآني
حضرت رضاعليه السلام هنگامي که در يکي از مناظرات خويش در مجلس مامون، جايگاه والاي عترت پيامبرصلي الله عليه وآله را با استدلال به آيات قرآن تشريح مي‏کرد; در ضمن شمارش آياتي که در مورد فضيلت اهل بيت‏عليهم السلام است، چنين فرمود: «اما هفتمين آيه اين است: «ان الله و ملائکته يصلون علي النبي يا ايها الذين امنوا صلوا عليه و سلموا تسليما»; (11) «خدا و فرشتگانش بر پيامبر درود مي‏فرستند، اي کساني که ايمان آورده‏ايد بر او درود فرستيد و سلام گوييد و کاملا تسليم فرمان او باشيد.»
مسلمانان گفتند: يا رسول الله! ما معني تسليم را فهميديم که بايد تسليم فرمان شما باشيم، اما چگونه صلوات بگوئيم. فرمود: بگوئيد: «اللهم صل علي محمد و آل محمد کما صليت علي ابراهيم و آل ابراهيم انک حميد مجيد.»
سپس امام رضاعليه السلام خطاب به حاضرين مجلس فرمود: آيا در اين سخن خلافي هست؟ گفتند: نه. در اين هنگام مامون گفت: اين سخن اجماعي است و هيچ اختلافي در ميان امت اسلام نيست. آيا در مورد آل و فضيلت آل محمد، سخني واضح‏تر و صريح‏تر مي‏توانيد از قرآن بيان کنيد؟ حضرت رضاعليه السلام فرمود: بلي، شما به من بگوييد، آيه شريفه «يس، والقرآن الحکيم، انک لمن المرسلين علي صراط مستقيم‏»; (12) «يس! سوگند به قرآن حکيم که تو قطعا از رسولان خداوند هستي و بر راهي مستقيم قرار داري.» مقصود از «يس‏» چيست؟
دانشمندان مجلس گفتند: «معني يس، محمدصلي الله عليه وآله است و کسي در آن شکي ندارد.» امام هشتم‏عليه السلام فرمود: «در اين آيه خداوند متعال بر محمد و آل محمد فضيلتي عطا کرده است و کسي را ياراي درک حقيقت آن نيست مگر از راه تعقل و انديشه، براي اينکه خداوند متعال در کتاب مقدس خويش، به غير از انبياءعليهم السلام بر هيچ کس سلام و درود نفرستاده و و «سلام علي موسي و هارون‏» (15) و در هيچ جاي قرآن نفرمود: سلام علي آل نوح و سلام علي آل ابراهيم و سلام علي آل موسي و هارون. فقط فرمود: «سلام علي آل يس‏» (16) يعني آل محمد صلوات الله عليهم.» مامون بعد از شنيدن اين بيان عالي و استدلال قرآني، خطاب به حاضرين مجلس گفت: «اکنون فهميدم که شرح اين آيات و بيان آن‏ها در نزد معدن نبوت و اهل‏بيت پيامبرصلي الله عليه وآله مي‏باشد.» (17)
حضرت رضاعليه السلام در همان مجلس، در شمار آياتي که براي فضيلت و برتري اهل‏بيت‏عليهم السلام نقل مي‏کرد آيه «فسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون‏»; (18) «اگر نمي‏دانيد از آگاهان بپرسيد.» را تلاوت کرده و فرمود: «ما اهل ذکر هستيم، اگر نمي‏دانيد از ما خانواده بپرسيد.» دانشمنداني که در مجلس حضور داشتند گفتند: «مقصود خداوند در اين آيه از اهل ذکر يهود و نصاري هستند. » امام هشتم فرمود: «سبحان الله! اگر ما پرسيديم، و آن‏ها هم به دين خودشان دعوت کردند و گفتند: دين ما بهتر از دين اسلام است، آيا چنين کاري بر ما جايز است؟» مامون پرسيد: «يا اباالحسن! ممکن است اين سخن را بشکافيد و شرح دهيد، تا خلاف ادعاي اين‏ها ثابت‏شود؟» حضرت رضاعليه السلام فرمود: «بلي، ذکر، رسول الله است و ما (اهل‏بيت) اهل آن حضرت هستيم و اين نکته در کتاب خدا بيان شده است.
آن جا که در سوره طلاق مي‏فرمايد: «فاتقوا الله يا اولي الالباب الذين امنوا قد انزل الله اليکم ذکرا رسولا يتلوا عليکم آيات الله مبينات‏»; (19) «از مخالفت فرمان خداوند بپرهيزيد، اي خردمنداني که ايمان آورده‏ايد! زيرا خداوند ذکر را بر شما فرستاده، رسولي که آيات روشن خدا را بر شما تلاوت مي‏کند.» پس ذکر، رسول الله است و ما هم اهل ذکر هستيم.» (20)

نظريه شرطي‏ سازي

نظريه شرطي‏ سازي در تربيت
امروزه در علوم روانشناسي و تربيتي نظريه شرطي سازي جايگاه ويژه‏اي يافته است. نظريه‏پردازان اين علوم اعتقاد دارند که شرطي‏سازي يکي از روش‏هاي موثر در ايجاد زمينه‏هاي رشد و تربيت افراد در وصول به اهداف عالي تربيتي است. براي توفيق بيشتر در ايجاد عادات و سجاياي پسنديده در کودکان و نوجوانان مي‏توان از اين شيوه کارآمد بهره گرفت. به عنوان مثال ربط دادن خوشي‏ها و شادکامي‏هاي زندگي با اهداف مطلوب و مورد نظر مربيان مي‏تواند متربيان را به طور غير مستقيم به سوي خواسته‏هاي مورد نظر مربي سوق دهد. حضرت رضاعليه السلام در گفتاري حکيمانه به اين روش اشاره کرده و فرمود: «بروا اهاليکم و اولادکم جمعة الي جمعة; (21) جمعه به جمعه (در روزهاي جمعه) به همسر و فرزندان خويش نيکي کنيد.»
براي اين که بتوانيم روز جمعه را در نظر اعضاي خانواده خوشايند و زيبا و دوست‏داشتني جلوه دهيم مي‏توانيم در آن روز به آن‏ها بيشتر توجه کرده و با تامين نيازهاي مادي و رفاهي و عاطفي آنان به اين خواسته تربيتي اسلامي به طور غير مستقيم نائل شويم.
البته نيکي کردن به خانواده هميشه خوب است، اما امام هشتم‏عليه السلام که به نيکي کردن در روز جمعه تاکيد و تصريح مي‏کند، براي اين است که روز جمعه يکي از اعياد مسلمين و روز شادي و نشاط است و خانواده يک فرد مسلمان بايد خاطره خوش و با نشاطي از آن روز داشته باشد و با رسيدن جمعه ناخودآگاه مسرور و شادمان گردد. مدير يک خانواده مي‏تواند غير مستقيم با نيکي کردن و توسعه بيشتر به رفاه خانواده در روز جمعه، اين شادي و نشاط را به کانون گرم و صميمي خانواده خويش به ارمغان آورد.

بهداشت و تغذيه

بهداشت و تغذيه
از آن حضرت در مورد تغذيه مناسب و سلامت افراد سخنان ارزنده‏اي به ما رسيده است که به مواردي اشاره مي‏کنيم: محمد بن سنان نقل کرده است که امام رضاعليه السلام فرمود: «همسران باردارتان را کندر دهيد، اگر فرزند آن‏ها پسر باشد، پاکيزه قلب و دانشمند و شجاع خواهد شد و اگر دختر باشد، خوش اخلاق و زيبا مي‏شود و مورد توجه شوهر آينده‏اش خواهد بود.» (22)
بديهي است که اين نوع خوراکي‏ها علت تامه پديد آمدن اين صفات نيست‏بلکه عوامل ديگري نيز در اين مورد دخالت دارند.
در سيره تربيتي امام رضاعليه السلام علاوه بر تاکيد بر ساير ابعاد معنوي انسان، به رعايت‏بهداشت و تغذيه سالم و نيز ساير عوامل غير مادي مؤثر در سلامتي مانند صدقه و عقيقه توجه خاصي شده است.
آن حضرت، در بخشي از مطالبي که براي مامون نوشته است مي‏فرمايد: «والعقيقة عن المولود للذکر و الانثي واجبة و کذلک تسميته و حلق راسه يوم السابع و يتصدق بوزن الشعر ذهبا او فضة و الختان سنة واجبة للرجال; عقيقه براي پسر و دختر، نامگذاري، تراشيدن موهاي سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا و يا نقره صدقه دادن لازم است و ختنه پسر بچه‏ها واجب است.» (23)
آن حضرت در سخن ديگري به نقل از پيامبر اکرم‏صلي الله عليه وآله فرمود: «فرزندانتان را در روز هفتم ختنه کنيد، زيرا ختنه باعث پاکي بيشتر و رشد سريعتر آنان مي‏شود.» (24)
تغذيه سالم و مقوي را امام رضاعليه السلام در مورد فرزندش نيز عملا مراعات مي‏کرد. يحيي صنعاني مي‏گويد: در منا به محضر امام رضاعليه السلام وارد شدم، ديدم که جوادعليه السلام در دامان حضرت نشسته و حضرت به او موز مي‏دهد. (25)

تفکر سياسي

تفکر سياسي
الف) صفوان بن يحيي مي‏گويد: پس از شهادت حضرت امام کاظم‏عليه السلام، حضرت امام رضاعليه السلام خطبه خوانده و امامت‏خود را آشکار ساخت، ما از عواقب اين امر ترسيديم، به حضور حضرت رضاعليه السلام رفتم و عرض کردم: «شما جريان امامت‏خود را آشکار نموديد و ما از گزند اين طاغوت (هارون) ترس داريم.»
امام فرمود: «او هر چه سعي دارد انجام دهد، قدرت تسلط بر من نخواهد يافت.»
صفوان مي‏گويد: بعدا ما از منبع موثقي دريافتيم که يحيي بن خالد برمکي (وزير هارون) به هارون گفت: اين علي پسر موسي بن جعفرعليهما السلام براي خود ادعاي امامت مي‏کند. هارون در پاسخ وي گفته است: آنچه که در مورد پدرش انجام داديم نتيجه نگرفتيم، آيا مي‏خواهي همه آن‏ها را بکشيم؟!» (26)
ب) امام هشتم‏عليه السلام با هوشياري و دورانديشي خاص توانست‏بعد از مرگ هارون و در دوران نزاع فرقه‏ها و آشوب‏هاي سياسي و فرهنگي و کشمکش‏هاي سياسي ميان امين و مامون، به ارشاد و تعليم و تربيت افراد همت گمارد و حتي بعد از استقرار حکومت مامون، آن حضرت با موضع‏گيري‏هاي حکيمانه نقش تربيتي خويش را ادامه داد.
مامون که در ميان خلفاي عباسي از همه داناتر و زيرک بود، از علوم مختلف عصر خويش آگاهي داشت و از تمام استعدادهاي موجود براي پيشبرد قدرت خويش بهره مي‏گرفت. وي با چهره عوام فريب و شيطاني خود طرح‏هاي حساب شده‏اي را براي شکستن قداست و عظمت امام هشتم‏عليه السلام پي‏ريزي مي‏کرد. يکي از نقشه‏هاي شوم وي طرح مساله ولايتعهدي بود که در آن اهداف مختلفي همچون درهم شکستن معنويت و قداست امامان شيعه، مشروعيت‏بخشيدن به حکومت‏خودکامه خويش، تخطئه شيعيان، کنترل مرکز مبارزات مخالفين، جدايي بين امام و مردم و ساير موارد را پيش‏بيني کرده بود.
حضرت آيت الله خامنه‏اي در پيامي که به نخستين کنگره جهاني حضرت رضاعليه السلام صادر نموده است‏به بعضي از علل اين طرح و توضيح اهداف آن پرداخته و مي‏فرمايد: «در اين حادثه، امام هشتم علي بن موسي الرضاعليهما السلام در برابر يک تجربه تاريخي عظيم قرار گرفت و در معرض يک نبرد پنهان سياسي که پيروزي يا ناکامي آن مي‏توانست‏سرنوشت تشيع را رقم بزند، واقع شد. اما امام هشتم با تدبيري الهي بر مامون فائق آمد و او را در ميدان نبرد سياسي که خود به وجود آورده بود به طور کامل شکست داد و نه تنها تشيع ضعيف يا ريشه‏کن نشد بلکه حتي سال دويست و يک هجري يعني سال ولايتعهدي آن حضرت، يکي از پربرکت‏ترين سال‏هاي تاريخ تشيع شد و نفس تازه‏اي در مبارزات علويان دميده شد و اين همه به برکت تدبير الهي امام هشتم‏عليه السلام و شيوه حکيمانه‏اي بود که آن امام معصوم در اين آزمايش بزرگ از خويشتن نشان داد.» (27)
همچنين تدبيرهاي موفق و انديشه‏هاي روشن آن حضرت در قضاياي ديگري نيز به چشم مي‏خورد. مثلا تيزبيني و هوشياري سياسي آن حضرت در نماز عيد به وضوح روشن است. با اينکه طراح اين مراسم خود مامون بود و حضرت با پيشنهاد وي به مصلي مي‏رفت اما حرکت هوشمندانه و روشنگر امام رضاعليه السلام به گونه‏اي بود که مامون دستور جلوگيري از اقامه نماز را صادر کرد.

حسن ختام

حسن ختام
امام رضاعليه السلام هنگام عزيمت‏به خراسان در مسير خود به نيشابور رسيد، جمعيت‏بسياري از آن حضرت استقبال کردند، هنگامي که خواست‏به سوي «مرو» برود، جماعتي از علماي اهل تسنن بر سر راه آن حضرت آمدند تا آن حضرت را زيارت کنند و خواستند تا حديثي از آباء گرامش که صاحبان انديشه توحيدي بودند نقل کند، امام دستور داد پرده را کنار زدند، مردم در حال هجوم بودند و سر و صدا مي‏کردند، امام از مردم خواست تا ساکت گردند، آنگاه فرمود: «پدرم از پدرش تا اميرالمؤمنين علي‏عليه السلام و او از پيامبرصلي الله عليه وآله و او از جبرئيل نقل کرد که خداوند فرمود: «کلمة لا اله الا الله حصني فمن دخل حصني امن من عذابي; کلمه توحيد، حصار محکم من است، هر کس داخل آن گرديد، از عذاب من ايمن خواهد شد.» امام بعد از اندکي تامل به آن‏ها فرمود: اين موضوع شروطي دارد. «و انا من شروطها; پذيرش امامت من از جمله شرايط آن است.» 20 هزار و به نقلي 24 هزار نفر اين سخن را نوشتند. (28)
پی نوشتها:
1) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 2، ص 182.
2) همان، ج 1، ص 169.
3) اعلام الوري، ج 2، ص 64; بحارالانوار، ج 49، ص 100.
4) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 1، ص 152.
5) اعلام الوري، ج 2 ،ص 64; کشف الغمه، ج 2، ص 317.
6) کشف الغمه، ج 2، ص 317; بحارالانوار، ج 49، ص 100.
7) بحارالانوار، ج 49، ص 174.
8) عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 230.
9) بحارالانوار، ج 50، ص 15.
10) عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 232.
11) احزاب / 56.
12) يس / 1 - 4.
13) صافات / 79.
14) صافات / 109.
15) صافات / 120.
16) صافات / 130.
17) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 1، ص 185; تفسير صافي، ج 4، ص 124.
18) انبياء / 7.
19) طلاق / 10.
20) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 1، ص 187.
21) فقه‏الرضا، ص 407.
22) وسائل الشيعه، ج 15، ص 136.
23) عيون اخبار الرضاعليه السلام، ج 2، ص 123.
24) بحارالانوار، ج 101، ص 112.
25) الکافي، ج 6، ص 360.
26) سوگنامه آل محمدصلي الله عليه وآله، ص 110.
27) پيام به نخستين کنگره جهاني حضرت رضاعليه السلام.
28) اعيان الشيعه، ج 2، ص 18
منابع مقاله: مجلات، ميراث حديث شيعه، شماره 2، ملاعبدالصاحب محمد بن احمد نراقي (م 1297 ق) تحقيق: محمدرضا حسيني؛