فصل هفتم:زمینه سازی ظهوردر ایران

نفوذ معنوی امام رضا (ع)

الف) نفوذ معنوی امام رضا علیه السلام در ایران
از ابتدای ظهور اسلام در کشور عربستان، ایرانیان از اولین اقوامی بودند که به دین مبین اسلام گرویدند. اسناد تاریخی و روایات معصومین علیه السلام نیز گواه‌این مطلب می‌باشد. اما نکته قابل توجه‌اینجاست که احادیث نبوی در ستایش ایرانیان، در منابع اهل سنت بسیار بیشتر از منابع شیعی است. در کتاب صحیح مسلم 2 روایت در این رابطه وجود دارد.
مسلم از ابوهریره روایت می‌کند :
هنگامیکه سوره جمعه نازل شد، ما نزد رسول خدا (ص) نشسته بودیم. وقتی حضرت این آیه را خواند ( و آخرین منهم لما یلحقوا بهم .... و کسانیکه هنوز به‌ایشان نپیوسته‌اند) شخصی پرسید :یا رسول الله منظور آیه چه کسانی هستند ؟ حضرت پاسخی نداد تا دوباره و سه باره سوال تکرار شد. سلمان فارسی هم آن جا بود، حضرت دست به شانه سلمان گذاشت و فرمود : اگر ایمان در ثریا هم باشد مردانی از اینان به آن خواهند رسید.
همچنین ابو نعیم از ابن عباس روایت می‌کند : نزد رسول خدا از ایرانیان سخن به میان آمد، حضرت فرمود : ایرانیان پشتوانه ما اهل بیت اند.
سرزمین ایران در بین کشورهای اسلامی به عنوان یکی از مهم ترین پایگاههای شیعی بوده است. در این مجال به بررسی سیر تاریخی ورود تشیع به‌ایران می‌پردازیم.
ایران جاده ولایت
مذهب تشیع، مذهبی که اعتقاد به امامت علی و یازده فرزندش را رکنی اصیل در ایده خود می‌داند، از کوفه طلوع کرد. زیرا کوفه محل حکومت امیرالمومنین و مجمع شیعیان و یاران حضرت بوده است. این مذهب تا مدتی پس از قیام شیعیان به رهبری مختار در کوفه، بر ایرانیان تاثیری نگذاشت.
هاشمیه یکی از حرکات فرقه‌ای که از درون این قیام بر آمد، اولین فرقه شیعی بود که پیام انقلابی خود را در ایران منتشر ساخت. پس از آن مرحله جدید توسعه شیعه با نشر معارف بلند آن از سوی امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام شروع شد. بیشترین پیروان این دو امام اهل کوفه بودند، اما تشیع در حیات امام صادق علیه السلام در قم انتشار یافت. لذا شهر قم را باید نخستین شهر شیعی دانست که به نام ایران شناخته می‌شود.
با رونق یافتن مذهب شیعه در قم و پس از گذشت حدود 3 قرن یعنی قرن 6 این مذهب به طور گسترده در جای جای ایران پراکنده شد. پس از قم، شهر طوس پایگاه بعدی شیعیان بود که آن هم از زمانی که امام هشتم علیه السلام در آن جا دفن شد رخ داد. ¹
با بررسی عوامل گسترش مذهب تشیع در ایران، علت کثرت شیعیان در ایران نیز مشخص می‌شود.
از مهم ترین عوامل گسترش تشیع در ایران می‌توان به دلایل زیر اشاره کرد.
1- ظلم و ستم گسترده‌ایی که خلفای اموی و عباسی بر سر شیعیان بویژه علویان روا داشتند. سبب گردید که آنان به سمت ایران هجرت کنند. چون مردم ایران به گرمی از آنان استقبال و پذیرایی می‌کردند.
2- محبوبیت علویان به جهت مبارزه با ظلم وستم: این محبوبیت از دلایل اصلی نفوذ تشیع در مناطق مختلف است.
3- ولایتعهدی و مهاجرت امام رضا علیه السلام به خراسان
4- مهاجرت برخی از امام زادگان به‌ایران همانند حضرت معصومه به شهر قم
5- امنیت فرهنگی و اجتماعی شهر قم
6- زهد و تقوای علمی و عملی شیعیان و در راس آنان علویان و ائمه
با وجود عوامل متعدد در گسترش تشیع در ایران ولیکن جایگاه و اهمیت مهاجرت امام رضا علیه السلام به‌ایران که برکات ارزشمندی برای ایرانیان در پی داشت که از جمله مهمترین آنها رونق و گسترش مذهب تشیع بود ابتدا به بررسی این موضوع می‌پردازیم.
عوامل گسترش تشیع در ایران
الف) هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام به‌ایران
بعد از سقوط خلافت بنی امیه در ایران و سایر سرزمین‌ها، در اثر عوامل مختلفی مانند اقدامات ظالمانه، بی عدالتی و از بین بردن آثار دینی، خلافت جدید به سرکردگی بنی عباس با شعارهای بظاهر نو در جامعه پدید آمد.
خراسان در زمان حکومت امویان بدلیل دوری از مرکز خلافت به پایگاهی برای مخالفین سیاست تبدیل شده بود. بطوریکه ابومسلم خراسانی که از مخالفان سر سخت بنی امیه بود. از نارضایتی مردم، بخاطر ظلم و ستم امویان به آنها و نظریه برتری نژادی عرب بر عجم بهره گرفته و از آتش پنهانی که سالها در زیر خاکستر بود. سود جسته و قدرت را از چنگ امویان ربود و به عباسیان سپرد. از این رو سرزمین خراسان اولین طلیعه دار حکمرانی عباسیان شد.
با توجه به موقعیت ویژه خراسان و اینکه مامون، مرو را به عنوان پایتخت خلافت خود برگزید. به بررسی ابعاد مختلف خلافت مامون می‌پردازیم.
خلافت مامون
مامون عباسی پس از کشتن برادرش امین در سال ² 198 هجری به خلافت رسید و رهبری مسلمین را در مرو بعهده گرفت. وی از لحاظ شهامت و بزرگ منشی با توجه به علم و حکمتی که داشت ستاره درخشان بنی عباس بود.
پیروزی مامون بر برادرش امین در حقیقت غلبه‌ایرانیان بر ضد اعراب بود. چرا که پس از این پیروزی فضل بن سهل خراسانی به وزارت مامون انتخاب شد.
با توجه به خدمات ارزنده‌ایی که مردم خراسان به مامون کردند و موجبات رسیدن وی به خلافت را فراهم نمودند. مامون در خراسان ماند و مرو را پایگاه خلافت خود کرد. حضور مامون در خراسان و در میان ایرانیها از یکسو و تلاش خراسانیان در رساندن مامون به قدرت از سوی دیگر زنگ خطری بود برای اعراب که نکند روزی خلافت عرب به پادشاهی عجم منجر شود. مامون حتی برای خود وزیری ایرانی برگزید. از این رو خراسانیها به خاطر اینکه مادر مامون هم ایرانی بود بوی علاقه داشتند. چنانکه خدمات خراسانیها به مامون در روی کار آمدن و همچنین مغلوب کردن برادرش امین زبانزد خاص و عام بود. ³
مامون پس از کشتن برادر، همه مشکلات خود را حل شده می‌دید و حتی می‌پنداشت که دیگر با مشکل خاصی مواجه نخواهد شد. غافل از اینکه با کشته شدن امین بر مشکلاتش افزوده شد.
سیاست مامون اینگونه بود که حکومتش را بر اساس شرع مقدس اسلام توصیف میکرد. او خود را خدمتگزار به اسلام می‌دانست و برای مردم نیز چنین وانمود میکرد که دوستدار چیزی است که آنان دوست دارند و متنفر از چیزی است که آنان از آن بیزارند و با دادن این شعار‌ها شوری در دل مردم بویژه اهالی خراسان ایجاد کرد. بطوریکه مردمی که در دوره پدرش از ظلم و ستم به ستوه آمده بودند. مامون را منجی خود می‌دانستند و می‌پنداشتند تسلط اعراب بر ایران خاتمه یافته است و لیکن بر خلاف انتظارشان ادامه بی عدالتی و اندیشه متعصبانه عرب بر عجم ادامه یافت و همین موضوع سبب شد که مردم خیلی زود از مامون روی بر گردان شدند و تنها راه نجات و ایجاد جامعه‌ای متعالی همراه با عدالت اجتماعی را در سایه حکومت فرزندان علی می‌دیدند و خراسان که اولین پایگاه حکومت عباسیان بود خیلی زود به کانونی برای مخالفان سیاسی و مذهبی عباسیان بدل شد.
دلایل زیر از عوامل اصلی رویگردانی خراسانیها از مامون بود.
1ـ فراموش کردن وعده‌هایی که مامون داده بود.
2ـ جنگهای خونین امین و مامون و رفتاری که از مامون نسبت به برادر وهمچنین پیروانش دیده بودند.
3ـ ظلم و ستم و جنایات مامون نسبت به مردم که اوج این ظلم و ستم نیز نهایتاً منجر به شهادت امام رضا علیه السلام شد .
در اثر این مشکلات مامون که فردی زیرک و مکار بود برای خاموش ساختن این قیام‌ها و نزدیک شدن دوباره به مردم و تثبیت پایه‌های لرزان حکومت خود به شخصیت امام رضا علیه السلام که محبوبیت زیادی در بین علویان داشت تکیه کرد و ایشان را از مدینه به مرو دعوت نمود. تا با طرح واگذاری خلافت و یا ولایتعهدی به شخصیتی مانند امام رضا علیه السلام از شورش علویان بکاهد. پیداست که تفویض خلافت و یا ولایتعهدی به امام فقط یک تاکتیک حساب شده سیاسی بود وگرنه کسی که برای حکومت برادر خود را به قتل رسانده بود و در زندگی خصوصی از هیچ فسق و فجوری ابا نداشت. ناگهان چنین متدین نمی شود که از خلافت و سلطنت بگذرد. بهترین شاهد مکر و تزویر مامون نیز نپذیرفتن خلافت از سوی امام است. چرا که اگر مامون در گفتار وکردار خود صادق بود. هرگز امام از بدست گرفتن زمام خلافت که جز امام هیچکس صلاحیت آن را نداشت طفره نمی رفت. در کتاب ارشاد شیخ مفید آمده است.⁴ مامون امام را نزد خود طلبید. مامون با این مطلب تلویحا امام را تهدید به مرگ کرد و امام به اجبار ولایتعهدی را پذیرفت و فرمود: ولایتعهدی را می‌پذیرم به شرط آنکه در امر حکومت امر ونهی نکنم. به فتوا دادن و قضاوت نپردازم. کسی را عزل و نصب نکنم و چیزی را تغییر ندهم. ⁵
انگیزه‌های مامون از ولایتعهدی امام رضا علیه السلام
از مهم ترین دلایل مامون برای این کار می‌توان به عوامل زیر اشاره کرد:
1ـ فرو نشاندن قیامهای علویان
2ـ متهم کردن امام به ریاست طلبی و دنیا طلبی
3ـ جلب نظر ایرانیان
4ـ کنترل دقیق امام رضا علیه السلام
5ـ مشروعیت بخشیدن به خلافت خود از طریق امام
6ـ خلع سلاح امام رضا علیه السلام
7-نزدیکی به امام رضا علیه السلام
اهمیت سفر تاریخی امام رضا علیه السلام به‌ایران
در میان انبوه تحولاتی که در تاریخ ایران و اسلام صورت گرفته است، بدون شک سفر علی ابن موسی الرضا علیه السلام به‌ایران یکی ازبزرگترین حوادثی بوده است که تاریخ این سرزمین تاکنون به خود دیده است.
اصولاً حوادث روزگار امامت علی بن موسی الرضاعلیه السلام یکی از حوادث حائز اهمیت در تاریخ اسلام و تاریخ تشیع بوده و هست. این که برخی محققان، این دوره را با حماسه عاشورا و گروهی آن را با نرمش قهرمانانه امام حسن و جمعی دیگر آن را با موقعیت امام سجاد و گروهی نیز آن را با انقلاب فکری و فرهنگی صادقین مقایسه و شبیه می‌دانند، نشان دهنده همین اهمیت خاص و چند بعدی بودن وضعیت آن مقطع تاریخی وپیامدهای آن دعوت سیاسی بوده است.
سیاست‌های امام برای سفر به خراسان
سیاست امام برای سفر به خراسان تنها در افشای سیاستهای منافقانه مامون محدود نمی شد. بلکه در این هجرت هدفهای دیگری نیز دنبال شد.
اهداف امام رضا علیه السلام از سفر به‌ایران
1ـ برقراری پیوند با ایرانیان متمایل به تشیع
2ـ تبدیل خراسان به کانون تشیع و مرکز عمده تمرکز شیعه
3ـ کاهش فشار بر علویان و دوستداران امام
4ـ وارد شدن امام به صحنه سیاست پس از سالها دوری امامان و اهل بیت از حکومت
5ـ تحقق نیافتن اهداف مامون در پی ولایتعهدی امام رضا علیه السلام و تلاش برای از بین بردن ایشان
6ـ تلاش برای تحکیم مبنای شیعه
7-اعلام عدم مشروعیت دستگاه خلافت مامون از سوی امام با اینکه حضرت در منصب ولایتعهدی قرار داشت.
8-تلاشهای وسیع حضرت در جریان مناظره با ادیان مختلف در بیان داشتن توحید و معرفی آن
بنابراین چون از نگاه شیعه، گفتار و رفتار معصوم، حجت و برهان شرعی است، از این رو سفر امام رضا علیه السلام سفری معنوی نبود ، بلکه هجرتی تکلیف مدار و هدفمند، به انگیزه آشکار سازی مکر و حیله دشمنان بود. از این رو در پذیرش ولایتعهدی امام رضا علیه السلام می‌توان به‌این نکته رسید که امام رضا علیه السلام خود را با دو واقعیت روبه رو دیدند.
1ـ مرگ خاموش و کم اثر در مدینه توسط عوامل خلافت
2ـ افشای تزویر پسر‌هارون الرشید و بر ملاکردن ادعای دروغین او مبنی بر علاقه به فرزندان پیامبر و تمایل به بازگرداندن خلافت به‌ایشان که‌این کار تنها در پرتو شهادت در مرو میسر می‌شد.
لذا با بررسی کلیه جوانب حضرت ولایتعهدی را با شرایطی پذیرفتند.
از جمله دلایل قبول ولایتعهدی از سوی امام این بود که بدین طریق زمینه حضور اهل بیت در صحنه سیاست که سالها از آن محروم بودند فراهم شود تا در نتیجه مردم گمان نکنند. آنها فقط عالم و فقیه‌اند و نمی توانند حکومت و زمامداری کنند که‌این موضوع یکی از اهداف مهم حضرت بود. امام در پاسخ به سوال ابن عرفه که گفت: چه چیزی شما را مجبور به پذیرش ولایتعهدی مامون کرد. پاسخ داد: همان چیزی که جدم امیرالمومنین را واداشت که در شورای شش نفری شرکت نماید. ⁶
بزرگان شیعه از قبیل سید مرتضی و شیخ طوسی نیز این قبول را همانند دانسته‌اندباورود امام علی علیه السلام در شورای پس از خلیفه دوم. یعنی به منظور احقاق حق تا آنجا که بشود صاحب حق از هر راه سببی مشروع و غیر قبیح حق خویش را بطلبد. به ویژه اگر این حق تکلیف شرعی او باشد.زیرا در این صورت طلب حق و تحمل مشکلات در راه آن واجب می‌شود. ⁷
بنابراین اگر امام ولایتعهدی مامون را نمی پذیرفت امت اسلامی گمان می‌کرد که ائمه نمی خواهند حاکمیت در اختیار آنان باشد. به سخن دیگر مردم در آن صورت می‌پنداشتند که حکومت امری جدای از دین است و با هم بودن دین و سیاست مورد پذیرش اسلام نیست. امام در واقع با این کار عملا این اندیشه را در هم شکستند. ⁸
موضع گیری امام رضا علیه السلام پس از پذیرش ولایتعهدی در مقابل مامون
1-امام تا وقتی در مدینه بود از پیشنهاد مامون سر باز زد تا به همه معلوم بدارد مامون دست بردار نیست و دعوت مامون از ایشان به مرو به اجبار بود نه خواست حضرت.
2-با اینکه مامون گفته بود حضرت هر که را می‌خواهد با خود به مرو بیاورد حضرت حتی فرزندش جواد را هم نیاورد. ⁹
3-امام با اینکه ولایتعهدی را پذیرفت هیچ گاه حکومت را به رسمیت نشناخت و فرمود: من در عزل و نصب احدی دخالت نمی کنم و رسمی را تغییر نمی دهم و سنتی را نمی شکنم. نه فتوا می‌دهم ونه داوری می‌کنم.
جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو
مسیری که مامون برای انتقال امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو انتخاب کرده بود، از دیدگاه جغرافیایی بسیار زیرکانه بود. یکی از راههایی که برای رفتن به مرو، در آن زمان معمول بود، حرکت از مدینه به سمت کوفه و مدینه السلام (بغداد) بود و سپس از آن جا به سمت ری، قم و خراسان که در نهایت به مرو منتهی می‌شد.این مسیر از 3 شهر حساس کوفه، بغداد و قم می‌گذشت.
در آن زمان شهر کوفه مرکز تجمع شیعیان و پایگاه علویان محسوب می‌شد و همواره شاهد قیام‌ها و نهضتهای علویان بر ضد حکام بنی امیه و بنی عباس بود، بغداد هم در سیطره عباسیان بود و در درگیریهای میان مامون و امین تبدیل به کانون توطئه بر ضد مامون شده بود.
شهر قم نیز از معدود شهر‌های ایران بود که دارای تمایلات شیعی بوده و محبت به خاندان علی ابن ابی طالب در آن موج میزد. به جهت حساسیت و موقعیت ویژه ‌این 3 شهر بود که مامون مسیری را برای حرکت امام رضا علیه السلام انتخاب کرد تا حضرت از این شهرها عبور نکنند. ¹⁰
بر طبق اسناد تاریخی مسیر حرکت امام رضا علیه السلام از مدینه به مرو ، از سمت بصره بوده است. که پس از آن حضرت وارد اهواز شده‌اند. از جزئیات مسیر حرکت امام و مکانهایی که حضرت در آن توقف فرمودند. منابع زیادی در دسترس نیست. اما آنچه اهمیت دارد، اینکه مامون دستور داد، حضرت را از راه کوهستان و قم منتقل نکنند بلکه از مسیرهایی حرکت دهند که شیعیان کمتری در آن شهرها حضور دارند.¹¹ صدوق در عیون اخبار الرضا به سند خود از رجاء ابن ابو ضحاک نقل کرده است که گفت: مامون مرا مامور آوردن علی ابن موسی الرضا از مدینه کرد و به من دستور داد که وی را از راه بصره و اهواز و فارس بیاورم نه از راه قم.
پس از اهواز، حضرت عازم فارس شد و بعد از عبور از شهر کویری یزد حرکت به سمت خراسان را ادامه دادند. کلینی نیز روایت کرده است که مامون به امام رضاعلیه السلام نوشت راه جبل (کرمانشاه) و قم رادر پیش نگیر. بلکه از راه بصره و اهواز و فارس بیا و در روایت صدوق است که مامون به امام رضا نوشت از راه کوفه و قم حرکت مکن. پس امام از راه بصره و اهواز و فارس آمد. همچنین حاکم در تاریخ نیشابور می‌نویسد: مامون امام رضا را از راه مدینه به بصره سپس به اهواز و فارس و از آنجا به نیشابور و بالاخره به مرو آورد. ¹²
واقعه تاریخی نیشابور
امام رضا علیه السلام در ادامه مسیر، در شهر نیشابور توقفی داشته‌اند، واقعه‌ایی که در نیشابور روی داد. بی شک واقعه ناخوشایندی برای دستگاه حکومتی به شمار می‌آمد. چرا که به رغم تلاش مامون در انتخاب مسیر حرکت امام، هنگامیکه حضرت به نیشابور رسیدند. بااستقبال بی سابقه‌ایی مواجه شدند و شیعیان عاشقانه در اطراف ایشان گرد آمدند و خواستار شنیدن حدیثی از حضرت شدند. در کتاب فصول المهمه نوشته ابن صباغ مالکی آمده است که مولف تاریخ نیشابور درکتابش نوشته است : چون علی بن موسی الرضا در همان سفری که به فضیلت شهادت نایل آمده به نیشابور قدم نهاد. در هودجی پوشیده و بر استری سیاه و سفید نشسته بود. شور و غوغا در نیشابور بر پا شد. پس دو پیشوای حافظ احادیث نبوی ابو زرعه رازی و محمد بن اسلم طوسی که عده بی شماری از طالبان علم و محدثان و راویان و حدیث شناسان آن دو را همراهی می‌کردند. نزد امام رضاعلیه السلام آمده و عرض کردند: ای سرور بزرگ و فرزند امامان بزرگ به حق پدران پاک و گرامی ات نمی خواهی روی نیکو و مبارک خود را به ما نشان دهی و برای ما حدیثی از پدرانت روایت کنی؟ ما تو را سوگند می‌دهیم. پس امام خواستار توقف استر شد وبه غلامان دستور داد پرده از هودج کنار زنند. چشمان مردم به دیدار چهره مبارک آن حضرت منور گردید. گروهی فریاد زده و دسته‌ای می‌گریستند. صدای ضجه و فریاد بالا گرفته بود. پس علما و فقها فریاد زدند: ای مردم بشنوید و به خاطر بسپارید و سکوت کنید. ابوزرعه و محمد بن اسلم طوسی در صدد املای حدیث بودند. پس علی ابن موسی الرضا فرمود: حدیث کرد مرا پدرم موسی کاظم از پدرش جعفر صادق از پدرش محمد باقر از پدرش علی زین العابدین از پدرش حسین از پدرش علی ابن ابیطالب که گفت: عزیزم و نور چشمانم رسول خدا (ص) فرمود: جبرئیل حدیث کرد مرا و گفت شنیدم پروردگار می‌فرماید: کلمه لا اله الا الله دژ من است. هر که آن را بگوید به دژ من وارد گشته است و آن که به دژ من وارد شود از عذاب من ایمن است. پس نویسندگانی که‌این حدیث را نوشتند شماره کردند افزون بر بیست هزار نفر بودند1. 1سیره معصومان 5/ سید محمد امین /ترجمه علی حجتی کرمانی
بنابراین در همین محل بود که امام رضاعلیه السلام برای اجابت تقاضای مردم و طا لبان علم، حدیث قدسی بسیار مهمی که از پدرانشان به ارث برده بودند. بیان فرمودند. حضرت با بیان حدیث ( سلسله الذهب) در واقع حقانیت خود و خاندان خویش را در برابر سلطه بنی عباس گوشزد کردند.
این حدیث با اختلاف ناچیزی مربوط به شرایط و اوضاع و احوال املاء شده است. در منابع کهن چون تاریخ نیشابور و توحید صدوق و عیون اخبارالرضا و امالی شیخ مفید, زبع الابرار زمخشری, فصول المهمه ابن صباغ مالکی, کشف الغمه اربلی و در منابع جدیدتر چون کنز العمال متقی هندی, بحارالانوار مجلسی این حدیث نقل شده است.
در بحارلانوار و عیون اخبار الرضا متن حدیث اینطور آمده است :
« کلمه لا اله الا الله حصنی فمن دخل حصنی امن من عذابی »¹³
حضرت شرط وارد شدن در حصن خدا را امامت و ولایت خود و خاندانش بر شمرده و فرمودند که البته‌این مطلب شروطی دارد ( انا من شروطها) که پذیرش ولایت من از جمله شروط آن است.
امام با این حدیث مساله ولایت و رهبری را با توحید و یکتا پرستی در هم آمیخته است و نه تنها رهبری خود را از شرطهای توحید و یکتاپرستی معرفی نموده بلکه اسنادی را نیز که در آغاز متن حدیث بیان فرموده از شروط توحید معرفی کرده است و به مردم فهمانده که پذیرفتن ولایت یکایک امامان معصوم از شرطهای یکتا پرستی است¹⁴ و با بیان این حدیث خلافت مامون را زیر سوال برده است.
در ادامه مسیر، آخرین منزلگاه حضرت مرو بود. هنگامیکه حضرت وارد مرو شدند. مورد استقبال با شکوهی قرار گرفته و مامون در تعظیم ایشان بسیار کوشید. مهم ترین اتفاق نیز در مرو، همانا پذیرش ولایتعهدی امام بود که اشاره شد این پذیرش از طرف امام در اثر فشارهای فراوان و تهدید‌های مامون صورت گرفت.
شهادت امام رضا علیه السلام
در نهایت و پس از جریان ولایتعهدی حضرت و ماجراهای فراوان پس از آن وقتی مامون با این دسیسه نتوانست به اهداف پلید خود دست یابد. حضرت را در 28 صفر سال 203 هجری قمری مسموم کرده و به شهادت رساند. شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا و نیز مفید در ارشاد روایاتی نقل کرده‌اند مبنی بر آن که مامون امام را مسموم ساخت و به شهادت رساند.
پس از شهادت امام رضاعلیه السلام، قبر مطهر آن حضرت کانون توجه محبین اهل بیت و شیعیان از سرتا سر جهان قرار گرفت که تا این تاریخ هر روز به تعداد مریدان و علاقمندان به‌این آستان رضوی افزوده می‌شود.
شاگردان امام رضا علیه السلام
نقش شاگردان امام رضا علیه السلام نیز از دیگر علل گسترش مذهب تشیع پس از شهادت ایشان بوده است. شاگردان حضرت در گسترش روایات آن بزرگوار و حدیث نقش به سزایی داشته‌اند و حلقه‌های علمی آن حضرت در گسترش فعالیتهای شیعه و انتقال به سایر نقاط بسیار موثر بوده است. بطوریکه در ایران امامت امام رضا علیه السلام به نوعی اوج فرهنگ علمی محسوب می‌شده است.
اسامی چند تن از اصحاب و شاگردان حضرت به شرح ذیل است:
ابراهیم بن محمد اشعری, زکریا ابن آدم, یونس بن عبد الرحمان, صفوان بن یحیی ,احمد بن بزنطی
این عده در عصر خود به عنوان کارشناسان فقه و حدیث شیعه شناخته شده بودند. بطوریکه تشخیص آنان در صحت و سقم یک روایت برای راویان دیگر معتبر بوده است. آنها به اصول و قواعد استدلال آشنا بودند و زمانی که دسترسی به امام ممکن نبود به عنوان نمایندگان امام به نشر فقه و حدیث مبادرت می‌کردند و پاسخگوی سوالات شیعیان بودند. ¹⁵
مناظرات امام رضا علیه السلام نیز در جهت کشف حقایق دین بسیار راه گشا بود. چرا که هدف این مناظرات در واقع پاکسازی عقیده اسلامی از انحرافات بود.
تعداد راویان از حضرت نیز بیانگر نقش امام در راه تعالیم اسلامی بوده است.
بر اساس اطلاعات شیخ طوسی، تعداد این راویان317 تن بوده‌اند ، که‌این تعداد همین طور می‌تواند نشانگر بسط دانش و فرهنگ شیعه در خطه خراسان باشد.
تعداد روایات باقی مانده از امام نیز گواهی تلاش علمی ایشان در جهت گسترش مذهب شیعه است. تعداد روایات منقول از امام رضاعلیه السلام که در کتب شیعه استخراج شده 2312 روایت می‌باشد. البته‌این رقم شامل تمام احادیث نمی باشد. زیرا در کتب اربعه بیشتر احادیث فقهی جمع آوری شده است. بنابراین احادیث دیگری از ایشان در کتابهای شیخ صدوق وجود دارد که به کتب اربعه راه نیافته است.
بنابراین بعد از شهادت آن حضرت خط فکری و سیره عملی ایشان در ترویج تشیع و رفع حملات گوناگون از آن با فداکاری و کوشش دست پروردگان حضرت ادامه یافت و از این رو خراسان همچنان به عنوان محل امن شیعیان و سرزمین شیعه پرور در فضای تشیع به حیات خویش ادامه می‌دهد.
پس از بررسی واقعه تاریخی هجرت امام رضا علیه السلام به‌ایران که موجی از گرایشات به مذهب تشیع و محبت به اهل بیت را در پی داشت، به بررسی عوامل دیگری که باعث کثرت شیعیان و گسترش مذهب شیعه در ایران شده می‌پردازیم.

1-مقالات تاریخی، رسول جعفریان،ص 279,280
2-یعقوبی.تاریخ یعقوبی .ج 2.ص 460
3-عبدالحسین زرکوب، تاریخ ایران بعداز اسلام،ص 495 494
4-ارشاد شیخ مفید/ص 290
5-جلیل عرفان منش.جغرافیاي تاریخی هجرت امام رضا (ع)/انتشارات آستان قدس رضوي.
6-شیخ صدوق/عیون اخبارالرضا/ ص 315 -اامام رضا و ایران .سید حسین ح/ ص 119
7-امام در عینیت جامعه. محمد رضا حکیمی /تلخیص الشافی ج 2/206
8-مدرسی.امامان شیعه و جنبشهاي مکتبی ص 263/امام و رضا و هیران سید حسین حر ص 119
9-شیخ صدوق .عیون اخبارالرضا ص 315/سیره معصومان 5 سید محسن امین ترجمه علی حجتی کرمانی ص 161
10-جغرافیاي تاریخی هجرت امام رضا از مدینه تا مرو، جلیل عرفان منش، ص 10 /ص 47
11-امام رضا و ایران، حسین حر، ص 110 / اصول کافی، ج 2، ص 407
12-سیره معصومان 5.سید محمد امین.ترجمه عتی حجتی کرمانی ص
13-بحارالانوار، محمد باقر مجلسی، ج 49 ، ص 123/ شیخ صدوق، عیون الاخبار الرضا، ج 2، ص
14- بحار الانوار ج 49 ص 123 / التوحید 24
15- تاریخ تشیع ( 2)-ص 337 / ص