مجموعه بناهای آستان قدس رضوی در واقع باشکوه ترین آثار تاریخی - مذهبی مشهد و از مهمترین آثار تاریخی جهان اسلام است که از برکت وجود مرقد مطهر ثامن الائمه (علیه السّلام) پدیدار شده ، گسترش یافته و تاکنون باقی مانده است.
آنچه در پی می آید نگاهی است گذرا به برخی از این اماکن تاریخی :
مسجد بالاسر:
کهن ترین و نزدیک ترین مکان به ضریح مطهر رضوی (علیه السلام)، مسجد کوچک مستطیل شکلی است که در بین زائرین به «مسجدبالاسر» مشهور است. این بنای مقدس ، درضلع غربی بقعه ی حضرت و بالای سرمبارک قرار گرفته ، قدمتی متجاوز از ده قرن دارد. مورخان بر این باورند که ابوالحسن عراقی از رجال به نام دوره محمود غزنوی بانی آن بوده و در همان جا مدفون است.
قرن هاست که مؤمنان و زائران بی شماری نماز معروف زیارت حضرت را ، دراین مکان متبرک می خوانند و از فیض سرشار آن بهره می برند.
این مسجد، دارای سه صفه شمالی، غربی وشمالی می باشد. صفه شرقی آن ، به حرم مطهر متصل و محل تردد زائران است. صفه غربی آن، از طریق یک پنجره نقره به رواق « دارالسیاده » مربوط می شود . صفه شمالی مسجد هم به رواق «دارالشکر» می پیوندد.
از میان انبوه کتیبه های نفیس و قدیمی مسجد ، تنها به دو بیت شعر بسنده می کنیم که برگرفته از قصیده های طولانی متعلق به شاعر اهل بیت (علیهم السلام) « دعبل خزائی » -رحمه الله علیه - است.
در بالای طاق متصل به حرم مطهر این چنین می خوانیم:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم
وقبر شرهم هذا من العبر
ما ینعفع الرجس من قرب الزکی وما
علی الزکی بقرب الرجس من ضرر
دو قبر در طوس است. یکی مدفن بهترین انسان ها و دیگری، قبر بدترین آن هاست که این خود از پندهای روزگار است. نه همجواری پلید با پاک ، به او سودی دهد و نه نزدیک بودن پاک با پلید ، به وی ضرری رساند.
واضح است که منظور شاعر بزرگوار از انسان پاک، حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) و از دیگری هارون الرشید می باشد.
مسجد گوهر شاد:
این بنا عظیم ترین مسجد چهار ایوانی ایران است که در سال 821 هـ- ق به دستور « گوهرشادآغا» همسر شاهرخ و به دست توانای « قوام الدین شیرازی» در مجاورت حرم مطهر امام رضا(علیه السّلام) ساخته شد. مسجد گوهرشاد در زمینی به مساحت تقریبی ده هزار متر مربع احداث گردیده است که مشتمل بر چهار ایوان مقصوره (در مست قبله )، حاجی حسن ، دارالسیاده و آب می باشد؛ رویه ایوانها ، گنبد وگلدسته ها را کاشیهای زیبای رنگارنگ زینت داده و پیشانی ایوان مقصوره با کتیبه زیبایی به خط ثلث « بایسنقر میرزا» فرزند شاهرخ آراسته شده است.
کتابخانه گوهر شاد:
کتابخانه مسجد گوهرشاد همواره مورد علاقه خاص اهل علم و طلاب علوم دینی بوده و به همین جهت مردم متدین همواره نسبت به اهدای کتاب به آن اهتمام داشته اند . در آغاز انقلاب شکوهمند اسلامی ، این کتابخانه پس از یک دوره، در اثر تخریب بناهای اطراف فلکه حضرت خراب شد؛ لیکن دیگر با درسال 1361 با وضعیت جدید درمجاورت مدرسه پریزاد (محلی که قبلاً آسایشگاه خدمه بود) افتتاح گردید.
اکنون تعداد کتب چاپی کتابخانه حدود 5 هزار جلد و تعداد کتب خطی آن 2433 جلد می باشد که بیشتر شامل علوم انسانی از قبیل : تفسیر ، علوم قرآنی ، فقه ، حدیث ، تاریخ ، پزشکی ، ستاره شناسی ، علوم غریبه و سایر علوم اسلامی است ؛ همچنین نسخه هایی کهن به خط مؤلفان و نسخ تزئینی که نشانگر مهارت هنرمندان و خطاطان چیره دست است نیز در این گنجینه نگهداری می شود.
مدرسه پریزاد:
این مدرسه که به پریزاد خانم ( ندیمه گوهرشاد) منسوب است در سال 82هـ. ق در نزدیکی مسجد گوهرشاد ساخته شده که بنایی است چهار ایوانی ، مشتمل بر غرفه ها و حجره هایی که بنا بر قولی برای سکونت علما و فضلا ایجاد شده است.
به استناد یکی از کتیبه ها ، مدرسه پریزاد درسال 191 هجری به امر نجف قلی خان بیگلر بیگی مرمت شده است و اکنون نیز مورد استفاده طلاب علوم دینی است .
مدرسه دو درب:
این بنا در مقابل مدرسه پریزاد قرار دارد که بر اساس کتیبه سر در آن ، در سال 843 هـ- ق به همت « غیاث الدین خواجه بهادر » ساخته شده است؛ مدرسه دو در از نوع بناهای چهار ایوانی و دارای دو گنبد فیروزه ای رنگ بر فراز زاویه های غربی و جنوبی است که گنبد جنوبی بر بالای مدفن بانی آن ساخته شده است ؛ تزئینات بنا را کتیبه ها و کاشی های معرف و یک رنگ تشکیل می دهد. مدرسه دو درب در سال 188 هـ - ق به دستور مادر شاه سلیمان صفوی تعمیر گردیده است .
دو کتیبه به خط « علیرضا عباسی » در سالهای 126و 139 هـ . ق جلوه خاصی به آن بخشیده است.
مدرسه خیرات خان:
یکی از قدیم ترین مدارس عهد صفویه است که در دوران سلطنت شاه عباس ثانی و به سال 158 هـ.ق توسط خیرات خان در بست پایین خیابان بنا گردیده است .
مدرسه عباسقلی خان:
مدرسه عباسقلی در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار گرفته و از نوع بناهای چهار ایوانی است ؛ ورودی بنا از انتهای ایوانی باتزیینات کاشی و معرق است ؛ بر اساس کتیبه سر در ، فردی به نام « عباسقلی خان بیگلربیگی» این مدرسه را با 4،1 حجره در سال 44 ساخته است که اکنون نیز دایر است. زیباترین قسمت بنا، ایوان ورودی آن است که با مقرنس ها و کاشی های نفیس زینت یافته و اخیراً با توجه به توسعه اطراف حرم مطهر ،سر در ورودی آن با استفاده ازاصول فنی ، مسافتی عقب برده شد و بدین ترتیب این اثر نفیس محفوظ ماند.
مدرسه نواب:
این مدرسه قبلاً به نام صالحیه مشهور بوده است و بانی آن ، میرزا صالح ازنقیبان سادات رضوی می باشد که درعهد شاه سلیمان صفوی در بالا خیابان، این مدرسه را بنا نهاد.
مسجد هفتاد و دو تن:
مسجد هفتاد دو تن (مسجد شاه) که درجنوب غربی مسجد گوهرشادواقع شده ودارای بنایی مربع با گنبد و دومناره است ، در سال 855 هجری توسط« شمش الدین محمد تبریزی» تجدید ساختمان و مرمت شده است ؛ بر روی دیواره های آن علاوه بر کتیبه ها ، کاشی های معرق زیبایی نیز دیده می شود؛ ظاهراً مسجد کنونی در ابتدا مقبره ای بوده که (امیر ملک شاه) در زمان حکومت « الغ بیک » بین سالهای 7،8 تا 817 هجری قمری برای خود بنا کرده است ؛ این مقبره دردوره های بعد به مسجد تبدیل شده است و درحال حاضیر مجموعه ایوان، مناره ها و گنبد فیروزه های آن درشمار بناهای زیبای دوران اسلامی شهر مشهد به شمار می آید.
مصلای مشهد:
این بناها در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی (1015- 1077 هـ.ق) ساخته شده ، در شرق مشهد و در بلوارهای مصلی واقع گردیده و دارای یک ایوان بلند و دو رواق در طرفین است. بنا در سال 1087 هـ . ق به سعی «حاجی ملک» نامی ومعماری حاجی شجاع ، بنای اصفهانی و به فرمان « نواب عالی مقام، ابوصالح» ساخته شده است.
مصلای طرق:
این بنا قدیمی ترین مصلای شهر مشهد است که درکنار روستای طرق قرار دارد . این مصلا در سال 837 ساخته شده است .
آرامگاه نادرشاه:
نادر که به طایفه قرقلی افشار از طوایف قزلباش تعلق داشت بنایی برای آرامگاه خود در جنب چهار باغ شاهی درمشهد ساخت ، اما بنای مقبره اخیر وی به مساحت 14400 متر مربع توسط انجمن آثار ملی وبا طراحی مهندس هوشنگ سیحون ساخته شده است.مجسمه مفرغی سواره وی به ارتفاع 5/6 متر به وسیله ابوالحسن صدیقی طراحی شده و مفرغ ریزی آن درکارخانه برونی ایتالیا صورت گرفته است . بنای جدید آرامگاه شامل اتاق آرامگاه ، دوتالار ، موزه و ایوان های متعدد است .
آنچه در پی می آید نگاهی است گذرا به برخی از این اماکن تاریخی :
مسجد بالاسر:
کهن ترین و نزدیک ترین مکان به ضریح مطهر رضوی (علیه السلام)، مسجد کوچک مستطیل شکلی است که در بین زائرین به «مسجدبالاسر» مشهور است. این بنای مقدس ، درضلع غربی بقعه ی حضرت و بالای سرمبارک قرار گرفته ، قدمتی متجاوز از ده قرن دارد. مورخان بر این باورند که ابوالحسن عراقی از رجال به نام دوره محمود غزنوی بانی آن بوده و در همان جا مدفون است.
قرن هاست که مؤمنان و زائران بی شماری نماز معروف زیارت حضرت را ، دراین مکان متبرک می خوانند و از فیض سرشار آن بهره می برند.
این مسجد، دارای سه صفه شمالی، غربی وشمالی می باشد. صفه شرقی آن ، به حرم مطهر متصل و محل تردد زائران است. صفه غربی آن، از طریق یک پنجره نقره به رواق « دارالسیاده » مربوط می شود . صفه شمالی مسجد هم به رواق «دارالشکر» می پیوندد.
از میان انبوه کتیبه های نفیس و قدیمی مسجد ، تنها به دو بیت شعر بسنده می کنیم که برگرفته از قصیده های طولانی متعلق به شاعر اهل بیت (علیهم السلام) « دعبل خزائی » -رحمه الله علیه - است.
در بالای طاق متصل به حرم مطهر این چنین می خوانیم:
قبران فی طوس خیر الناس کلهم
وقبر شرهم هذا من العبر
ما ینعفع الرجس من قرب الزکی وما
علی الزکی بقرب الرجس من ضرر
دو قبر در طوس است. یکی مدفن بهترین انسان ها و دیگری، قبر بدترین آن هاست که این خود از پندهای روزگار است. نه همجواری پلید با پاک ، به او سودی دهد و نه نزدیک بودن پاک با پلید ، به وی ضرری رساند.
واضح است که منظور شاعر بزرگوار از انسان پاک، حضرت ثامن الحجج (علیه السلام) و از دیگری هارون الرشید می باشد.
مسجد گوهر شاد:
این بنا عظیم ترین مسجد چهار ایوانی ایران است که در سال 821 هـ- ق به دستور « گوهرشادآغا» همسر شاهرخ و به دست توانای « قوام الدین شیرازی» در مجاورت حرم مطهر امام رضا(علیه السّلام) ساخته شد. مسجد گوهرشاد در زمینی به مساحت تقریبی ده هزار متر مربع احداث گردیده است که مشتمل بر چهار ایوان مقصوره (در مست قبله )، حاجی حسن ، دارالسیاده و آب می باشد؛ رویه ایوانها ، گنبد وگلدسته ها را کاشیهای زیبای رنگارنگ زینت داده و پیشانی ایوان مقصوره با کتیبه زیبایی به خط ثلث « بایسنقر میرزا» فرزند شاهرخ آراسته شده است.
کتابخانه گوهر شاد:
کتابخانه مسجد گوهرشاد همواره مورد علاقه خاص اهل علم و طلاب علوم دینی بوده و به همین جهت مردم متدین همواره نسبت به اهدای کتاب به آن اهتمام داشته اند . در آغاز انقلاب شکوهمند اسلامی ، این کتابخانه پس از یک دوره، در اثر تخریب بناهای اطراف فلکه حضرت خراب شد؛ لیکن دیگر با درسال 1361 با وضعیت جدید درمجاورت مدرسه پریزاد (محلی که قبلاً آسایشگاه خدمه بود) افتتاح گردید.
اکنون تعداد کتب چاپی کتابخانه حدود 5 هزار جلد و تعداد کتب خطی آن 2433 جلد می باشد که بیشتر شامل علوم انسانی از قبیل : تفسیر ، علوم قرآنی ، فقه ، حدیث ، تاریخ ، پزشکی ، ستاره شناسی ، علوم غریبه و سایر علوم اسلامی است ؛ همچنین نسخه هایی کهن به خط مؤلفان و نسخ تزئینی که نشانگر مهارت هنرمندان و خطاطان چیره دست است نیز در این گنجینه نگهداری می شود.
مدرسه پریزاد:
این مدرسه که به پریزاد خانم ( ندیمه گوهرشاد) منسوب است در سال 82هـ. ق در نزدیکی مسجد گوهرشاد ساخته شده که بنایی است چهار ایوانی ، مشتمل بر غرفه ها و حجره هایی که بنا بر قولی برای سکونت علما و فضلا ایجاد شده است.
به استناد یکی از کتیبه ها ، مدرسه پریزاد درسال 191 هجری به امر نجف قلی خان بیگلر بیگی مرمت شده است و اکنون نیز مورد استفاده طلاب علوم دینی است .
مدرسه دو درب:
این بنا در مقابل مدرسه پریزاد قرار دارد که بر اساس کتیبه سر در آن ، در سال 843 هـ- ق به همت « غیاث الدین خواجه بهادر » ساخته شده است؛ مدرسه دو در از نوع بناهای چهار ایوانی و دارای دو گنبد فیروزه ای رنگ بر فراز زاویه های غربی و جنوبی است که گنبد جنوبی بر بالای مدفن بانی آن ساخته شده است ؛ تزئینات بنا را کتیبه ها و کاشی های معرف و یک رنگ تشکیل می دهد. مدرسه دو درب در سال 188 هـ - ق به دستور مادر شاه سلیمان صفوی تعمیر گردیده است .
دو کتیبه به خط « علیرضا عباسی » در سالهای 126و 139 هـ . ق جلوه خاصی به آن بخشیده است.
مدرسه خیرات خان:
یکی از قدیم ترین مدارس عهد صفویه است که در دوران سلطنت شاه عباس ثانی و به سال 158 هـ.ق توسط خیرات خان در بست پایین خیابان بنا گردیده است .
مدرسه عباسقلی خان:
مدرسه عباسقلی در ابتدای خیابان نواب صفوی قرار گرفته و از نوع بناهای چهار ایوانی است ؛ ورودی بنا از انتهای ایوانی باتزیینات کاشی و معرق است ؛ بر اساس کتیبه سر در ، فردی به نام « عباسقلی خان بیگلربیگی» این مدرسه را با 4،1 حجره در سال 44 ساخته است که اکنون نیز دایر است. زیباترین قسمت بنا، ایوان ورودی آن است که با مقرنس ها و کاشی های نفیس زینت یافته و اخیراً با توجه به توسعه اطراف حرم مطهر ،سر در ورودی آن با استفاده ازاصول فنی ، مسافتی عقب برده شد و بدین ترتیب این اثر نفیس محفوظ ماند.
مدرسه نواب:
این مدرسه قبلاً به نام صالحیه مشهور بوده است و بانی آن ، میرزا صالح ازنقیبان سادات رضوی می باشد که درعهد شاه سلیمان صفوی در بالا خیابان، این مدرسه را بنا نهاد.
مسجد هفتاد و دو تن:
مسجد هفتاد دو تن (مسجد شاه) که درجنوب غربی مسجد گوهرشادواقع شده ودارای بنایی مربع با گنبد و دومناره است ، در سال 855 هجری توسط« شمش الدین محمد تبریزی» تجدید ساختمان و مرمت شده است ؛ بر روی دیواره های آن علاوه بر کتیبه ها ، کاشی های معرق زیبایی نیز دیده می شود؛ ظاهراً مسجد کنونی در ابتدا مقبره ای بوده که (امیر ملک شاه) در زمان حکومت « الغ بیک » بین سالهای 7،8 تا 817 هجری قمری برای خود بنا کرده است ؛ این مقبره دردوره های بعد به مسجد تبدیل شده است و درحال حاضیر مجموعه ایوان، مناره ها و گنبد فیروزه های آن درشمار بناهای زیبای دوران اسلامی شهر مشهد به شمار می آید.
مصلای مشهد:
این بناها در زمان سلطنت شاه سلیمان صفوی (1015- 1077 هـ.ق) ساخته شده ، در شرق مشهد و در بلوارهای مصلی واقع گردیده و دارای یک ایوان بلند و دو رواق در طرفین است. بنا در سال 1087 هـ . ق به سعی «حاجی ملک» نامی ومعماری حاجی شجاع ، بنای اصفهانی و به فرمان « نواب عالی مقام، ابوصالح» ساخته شده است.
مصلای طرق:
این بنا قدیمی ترین مصلای شهر مشهد است که درکنار روستای طرق قرار دارد . این مصلا در سال 837 ساخته شده است .
آرامگاه نادرشاه:
نادر که به طایفه قرقلی افشار از طوایف قزلباش تعلق داشت بنایی برای آرامگاه خود در جنب چهار باغ شاهی درمشهد ساخت ، اما بنای مقبره اخیر وی به مساحت 14400 متر مربع توسط انجمن آثار ملی وبا طراحی مهندس هوشنگ سیحون ساخته شده است.مجسمه مفرغی سواره وی به ارتفاع 5/6 متر به وسیله ابوالحسن صدیقی طراحی شده و مفرغ ریزی آن درکارخانه برونی ایتالیا صورت گرفته است . بنای جدید آرامگاه شامل اتاق آرامگاه ، دوتالار ، موزه و ایوان های متعدد است .
